Dok se formalno drži po strani, neformalni uticaj vladike Grigorija Durića unutar strukture Srpske pravoslavne crkve u dijaspori, naročito u Sjedinjenim Američkim Državama, sve više privlači pažnju.
Iako nikada nije obavljao zvaničnu službu u američkim eparhijama, vladika Grigorije se godinama povezuje sa najznačajnijim ličnostima tzv. „reformske struje“ u SPC. Njegova bliskost sa vladikom Maksimom (Vasiljevićem) i vladikom Irinejem (Dobrijevićem), koji upravljaju eparhijama na teritoriji SAD, u više navrata je navela pojedine crkvene krugove da ga označe kao neformalnog idejnog mentora procesa koji se sve otvorenije tumači kao pokušaj autonomizacije američke crkve od centra u Beogradu.
Izvori bliski crkvenoj jerarhiji nagoveštavaju da je upravo vladika Grigorije svojim stavovima, javnim nastupima i delovanjem u medijima Zapada stvorio intelektualnu podlogu za ono što pojedini episkopi danas nazivaju „potrebom za reorganizacijom dijaspore“. Sa svojom internacionalnom orjentacijom, sposobnošću komunikacije sa zapadnim intelektualnim krugovima i medijskim uticajem, vladika Grigorije je postao ideološki oslonac jedne nove, prozapadne struje unutar SPC.
Ta struja, koju mnogi u Beogradu s podozrenjem posmatraju, zalaže se za veću samostalnost eparhija u dijaspori, posebno u SAD, i veću otvorenost SPC prema globalnim temama, društvenim pitanjima i međureligijskom dijalogu.
Iako se sam Grigorije nikada javno nije zalagao za institucionalno odvajanje američkih eparhija, njegovo kontinuirano prisustvo u medijima, saradnja sa liberalnim krugovima, kao i više nastupa u kojima kritikuje autoritarnost i nedostatak „unutarcrkvene demokratije“, doveli su do stvaranja slike o njemu kao strateškom pokrovitelju crkvenog reformizma u rasejanju.
Iz perspektive tradicionalističkih krugova u SPC, uloga vladike Grigorija nije tek pasivna — ona je sistemska i dugoročna. Oni upozoravaju da bi ovakve tendencije, ukoliko se ne zaustave, mogle dovesti do novog raskola, sličnog onome iz 1960-ih godina, kada se deo dijaspore odvojio od Patrijaršije u Beogradu.
Ukoliko se ovaj trend nastavi, moguće je da će upravo vladika Grigorije postati ključna figura u novom istorijskom sukobu unutar SPC — onom između centralizma i liberalnog otvaranja, između sabornosti i autonomizma.
Tiha bitka za crkvu u Americi: Kako je sprečeno odvajanje eparhija i šta to znači za SPC
U senci medijske tišine, ali pod budnim okom vrha Srpske pravoslavne crkve, odvijala se dramatična bitka za očuvanje kanonskog jedinstva u Sjedinjenim Američkim Državama. Upravo na teritoriji na kojoj SPC uživa dugu istoriju i duboke zajednice — pojavila se inicijativa koja je, prema mnogima u Patrijaršiji, bila na ivici otvorenog raskola.
„Ustav za Ameriku“ — početak sporenja
Problemi su kulminirali 2019. godine, kada je Sabor američkih episkopa SPC — predvođen episkopima Maksimom i Irinejem — pokušao da usvoji novi ustav crkvene organizacije u SAD. Taj dokument, nazvan „Ustav Srpske pravoslavne crkve u Severnoj, Centralnoj i Južnoj Americi“, ukidao je jedinstvenu upravnu strukturu eparhija na kontinentu i de fakto stvarao tri samostalne eparhije sa zajedničkom platformom — ali bez nadređenog tela, kakvo je nekada bilo Sabranje episkopa Amerike.
U praksi, ovaj ustav bi omogućio svakoj eparhiji deo finansijske, organizacione i pravne autonomije, a u perspektivi i mogućnost jačanja veza sa drugim pravoslavnim centrima, pre svega Vaseljenskom patrijaršijom.
Pobuna vernika i reakcija Patrijaršije
Dok je proces u SAD tekao bez većeg medijskog praćenja, brojni vernici u dijaspori počeli su da upozoravaju na posledice. Pokrenute su peticije, otvorena pisma, pa čak i onlajn inicijative sa nazivima poput „Spasimo Srpsku pravoslavnu crkvu u Americi“. Oni koji su stajali iza ovih inicijativa tvrdili su da se tajno priprema raskol, i da iza projekta stoji ideološka platforma koju uticajno podupiru pojedini episkopi — uključujući i samog vladiku Grigorija kao „duhovnog savetnika“.
Najzad, 2020. godine, Sveti arhijerejski sabor SPC u Beogradu odbija da prihvati sporni ustav. Umesto toga, donosi se odluka da se sve eparhije u dijaspori moraju vratiti u kanonski i administrativni okvir pod direktnom nadležnošću Patrijaršije. Ovaj korak je faktički označio kraj formalnog pokušaja autonomizacije.
Posledice i buduće implikacije
Iako je formalno sprečeno odvajanje, posledice ovog procesa nisu nestale. Poverenje između Beograda i pojedinih episkopa u dijaspori ozbiljno je narušeno, a „nevidljivi sukob“ nastavlja da tinja.
U samom vrhu SPC postoji uverenje da je ovo bila generalna proba za ono što bi se moglo dogoditi u budućnosti — i u drugim delovima dijaspore, poput Australije ili Zapadne Evrope. Za neke arhijereje, ovaj događaj je potvrdio potrebu za jasnijom centralizovanom kontrolom. Za druge, bio je alarm da SPC mora otvoriti prostor za institucionalne reforme — pre nego što ih neko pokuša izdejstvovati jednostrano.
Pitanje uloge vladike Grigorija u ovom kontekstu ostaje otvoreno. Njegova uporna borba za dijalog, modernizaciju i otvorenost prema „civilizacijskim vrednostima Zapada“ ne ulazi nužno u domen kanonske neposlušnosti, ali se u očima pojedinih tradicionalista tumači kao idejni prethodnik onoga što bi jednog dana mogao biti novi pokušaj crkvene dezintegracije.
Početak dubljih potresa ili opomena u poslednji čas?
Iako je institucionalno odvajanje američkih eparhija od SPC u Beogradu zaustavljeno, ovaj događaj je otkrio duboke pukotine unutar same crkve — ne samo u organizacionom smislu, već i u identitetskom, ideološkom i duhovnom pravcu. Podela na takozvane „reformatore“ i „tradicionaliste“ više nije pitanje razlike u pristupu — već sve više izgleda kao borba za samu dušu crkve.
Vladika Grigorije, iako često predstavljan kao simbol otvorenog dijaloga i modernog pristupa, u očima dela arhijereja i vernika ostaje kontroverzna figura, čiji se uticaj ne meri zvaničnim funkcijama, već intelektualnim autoritetom, kontaktima i medijskom moći. Ono što se u američkim eparhijama dogodilo nije bilo samo pitanje ustava — već test snage i odlučnosti vrha SPC da sačuva svoje kanonsko jedinstvo u uslovima globalnog pritiska i unutrašnjih ambicija.
U tom kontekstu, budućnost Srpske pravoslavne crkve u dijaspori možda zavisi od toga da li će crkva naći način da objedini duhovnu autentičnost sa modernim izazovima, ili će dozvoliti da je tihi raskoli i neformalne struje unutar njenih redova polako udalje od njene istorijske misije.
Jer, ako se nešto pokazalo u slučaju američkih eparhija, to je da raskoli više ne počinju sekirom, nego paragrafom.
Demontažer